Hugo Emmerzael
In filmjaar 2018 werd de internetmeme omarmd door populaire films als ralph breaks the internet en spiderman: into the spider-verse en ondervraagd door kritische documentaires the cleaners en possessed. IFFR besteedde aandacht aan de meme met het themaprogramma Down the Rabbit Hole. De filmwereld kan niet meer om dit vluchtige, haast ongrijpbare internetfenomeen heen.
In ralph breaks the internet (Phil Johnston, Rich Moore, 2018), het vervolg op succesvolle Disney-animatie wreck it ralph (Moore, 2012), komt een videogamepersonage uit een oud arcadespel voor het eerst in aanraking met het internet. Via een modem surft Ralph door cyberspace om zo te arriveren in een gigantische metropool, een stad waar sociale-mediaplatforms, webshopgiganten en videostreamingdiensten worden verbeeld als megabedrijven in imposante wolkenkrabbers. Schimmige types handelen er in virussen op de zwarte markt. Pop-ups zijn de brutale straatverkopers die je storen met opdringerige advertenties. Alles schreeuwt en vecht om tijd, geld en aandacht. Ralph is in deze techo-utopie (of is het een dystopie?) beland om op eBay een onderdeel van een kapotte arcadekast te kopen. Daarvoor is natuurlijk geld nodig. En geld heeft Ralph nog nooit gehad.
Gelukkig valt op het internet altijd wat te verdienen. Je hoeft alleen maar de camera aan te zetten, gekke dingen te filmen en die filmpjes te delen. Eerst komen de likes, de shares en de hartjes. Het geld volgt dan al gauw. Ralph laat zich dus inzetten als meme, een toegankelijk, vaak vermakelijk internetobject (een plaatje, video of bewegend gif-plaatje) dat wordt gedeeld, gezien en getransformeerd door talloze andere internetgebruikers. Ralphs put uit allerlei bestaande memes die hem voorgingen: mensen die voor de camera hete pepers eten, gekke bekken trekken en lollige stukjes uit de recente popcultuur naspelen. Als ralph nog meer de actualiteit zou weerspiegelen hadden we een video gezien waarin hij een wasmiddelcapsule eet of Shallow van lady Gaga en Bradley Cooper nazingt. Ralph wordt zo deel van de hedendaagse internetcultuur: hij ziet, kopieert, remixt en deelt bestaande, populaire foto’s, video’s en beelden om zijn eigen plek binnen een oneindig collectief te claimen.
Mede dankzij ralph breaks the internet kunnen we schrijven: 2018 is het jaar dat de meme cinema heeft bereikt. De filmwereld kan niet meer om dit vluchtige, haast ongrijpbare internetfenomeen heen. Films als bird box en fyre zijn memes geworden. Andere populaire films als spiderman: into the spider-verse putten juist uit memes voor humor, terwijl kritische documentaires als american dharma, the cleaners en possessed de twijfelachtige gevolgen van de meme proberen te verbeelden. Niet voor niets probeerde het Filmfestival Rotterdam begin 2019 de meme te onderzoeken met een themaprogramma: de meme is namelijk niet alleen grappig, onschuldig en dank maar ook – om in het twitterjargon te blijven – problematisch.
Ik haat Ralph
Zoals verwacht van een Disneyfilm weet ralph de meme op creatieve wijze te introduceren, maar gaan er allerlei belangrijke nuances verloren in diens simplistische weergave. Zelfs de meest ontluisterende scène die zich afspeelt in de commentaarsecties van Ralphs sociale-media-accounts weerspiegelt de echte lelijke kant van internetcultuur niet. In die scène leest Ralph reacties op zijn video’s als ‘IK HAAT RALPH’ of ‘HIJ IS ZO LELIJK’. Het naïeve videogamepersonage schrikt van de woede op internet. Toch gaat de film volledig voorbij aan de bittere realiteit van de meme anno 2019. Die is niet alleen gericht op het persoonlijke, maar juist op het politieke, en kan veel schadelijker zijn voor kwetsbaardere groeperingen. Een succesvolle meme is geen toegankelijke grap, maar juist een effectief uitsluitingsmechanisme: je herkent de grap of je herkent hem niet. Daarin schemeren al grimmige maatschappelijke consequenties door.
Virus
Hier niet verder op ingaan is een gemiste kans van Disney, want internetleken die hun kind meenemen naar ralph zullen de meme misschien alleen kennen van de Volkskrant-koppen als ‘Hoe alt-right online Jodenhaat verspreidt’ en ‘Hoe internet van Pepe the Frog een haatsymbool maakte’. Tel daarbij op: het onverwachte presidentschap van Donald Trump in 2016 en van Braziliaan Jair Bolsonaro in 2018, de Russische annexatie van de Krim en de opkomst van alt-right in Nederland en de rest van Europa. Deze zorgelijke politieke gebeurtenissen zijn medemogelijk gemaakt door de effectiviteit van de meme. In ralph breaks the internet had die dus ook op de zwarte markt, in de onderbuik van de stad, gemaakt en verhandeld kunnen worden, de plek waar nu de virussen vandaan komen.
De vergelijking van de meme met het virus is vaker gemaakt. De ‘ontdekker’ van de meme komt zelfs uit de biologie. Populair wetenschapper en beroeps-Darwinist Richard Dawkins muntte in zijn The Selfish Gene uit 1979 het woord ‘meme’. Hij verwijst naar het Griekse ‘mim?ma’, dat ‘het geïmiteerde’ betekent, om de verspreiding van cultuur door de eeuwen heen te beschrijven. Hij stelt: ‘Een besmettelijke meme springt van hoofd naar hoofd, zoals virussen springen van lichaam tot lichaam.’ Dawkins bakent die definitie niet veel verder af. Voor hem kan een meme dus zoiets zijn als het alfabet, of het geloof in een bepaalde god. Een jingle, haarmodestijl of filmgenre kan er ook onder vallen. Als het zich maar in ons collectieve bewustzijn heeft genesteld.
Fabrieken
Door de internetmeme een virus te noemen sla je de plank alleen wel mis. Dat impliceert namelijk dat wij passieve online lichamen zijn, die vroeger of later door memes besmet zullen worden. Wat juist uniek is aan de internetmeme, is dat we een directe rol kunnen spelen in diens creatie en verspreiding. Ja, memes zijn vluchtig en ongrijpbaar, maar ook maakbaar, vervormbaar en daardoor haast tastbaar. Juist dat maakt het een flexibel medium voor exploitatie: met de juiste ingrediënten en gebruikers aan jouw kant kan jouw boodschap zich razendsnel verspreiden. Daarom horen we de laatste tijd over troll farms en memefabrieken; computerkantoren waar werknemers op anonieme sociale-media-accounts aan de lopende band memes maken met als doel het verstoren van de politieke, sociale en economische status quo. Vroeger noemden we dat propaganda.
De memevergelijking met een virus gaat dus alleen op voor mensen die zich machteloos voelen over hoe ze gemaakt en verspreid worden. Memes worden niet alleen in elkaar geknutseld in fabrieken, maar ontstaan ook op organische wijze op compleet van elkaar verschillende plekken, zoals Reddit, Twitter, Tumblr of extremere internetfora als 4chan en 2chan, en schieten in eindeloze mutaties naar de andere uithoeken van het internet. Al die platforms hebben hun eigen identiteit, hun eigen gebruikersdemografie en dus ook hun eigen culturele en politieke invalshoek. Een grove generalisatie: Tumblr is de thuisbasis van de academische social justice warriors die tegen binair denken ingaan en tig nieuwe genders in het leven hebben geroepen. 4chan is het honk van seksueel gefrustreerde, heteroseksuele witte mannen, de incels (onvrijwillig celibaat) en volcels (vrijwillig celibaat, post-romance) die samen de harde kern vormen van de wereldwijd oprukkende alt-right.
De rode pil
In Kill All Normies: Online Culture Wars From 4chan and Tumblr to Trump and the Alt-Right schrijft Angela Nagle hoe sommige van deze internetgebruikers online kampen vormen in internetloopgravenoorlogen: posting wars waarin wordt gestreden om de zichtbaarheid van politiek gedachtegoed. Deze online oorlogen hebben natuurlijk ook offline consequenties. De meest diehard aanhangers van Donald Trump versus die van Hillary Clinton zijn hier een voorbeeld van, of de campus-studenten versus de conservatieve sprekers die een lezing komen houden, of de radicale socialisten versus de neoliberale kapitalisten. Munitie in deze oorlogen is meestal de online meme: zo herkenbaar mogelijke visuele content die zo snel mogelijk ideeën kan verspreiden. Film doet zo haar intrede in dit politieke schermspel. Hollywoodfilms handelen immers in herkenbaarheid en iconografie. Ze zijn bij uitstek geschikt om verwerkt te worden tot meme.
De mememachine heeft een radicale invloed op de manier waarop films geïnterpreteerd worden. Neem the matrix van de Wachowski-zussen. De metaforische rode pil uit die film dient als een middel om te ontsnappen uit de binaire, onderdrukkende, laat-kapitalistische simulatie waarin Neo leeft: Morpheus’ ‘The red pill’ als symbool voor wakker worden uit het patriarchaat. Inmiddels hebben ‘the proud boys’, een vrouwenhatende splintergroep van de alt-right, ‘the red pill’ geclaimd als metafoor voor het ontsnappen aan de behoefte om überhaupt enige vorm van een relatie met een vrouw te willen. De rode pil als eerste stap in het toetreden van een anti-vrouwen mannenclub is zeker niet wat de non-binaire Wachowski’s voor ogen hadden. Eenzelfde lot ondergingen films as fight club (David Fincher, 1999; van antikapitalistisch naar antivervrouwelijking), the dark knight (Christopher Nolan, 2008; van antikapitalistisch naar pro-vigilante) en they live (John Carpenter, 1988; van antikapitalistisch naar anti-Joods).
Sparta
Voor sommige gememede films is het helemaal niet nodig om de door de filmmaker bedoelde betekenis te vervangen. Het beste voorbeeld hiervan is de historische actiefilm 300 (Zach Snyder, 2006). Dit is de oertekst van de alt-right: een opgeblazen beeld van ultieme masculiniteit, het idee van fatalistisch geweld als heroïsme, de weergave van vrouwen als nutteloze lustobjecten en een extreem wantrouwen jegens immigranten, indringers en vreemdelingen. De bekende This is Sparta-scène is het toppunt van de onredelijke, racistische en gewelddadige beslissingen die koning Leonidas (Gerard Butler) in deze film neemt. Opmerkelijk genoeg is het moment waarop hij de gekleurde boodschapper van de vijand in een diepe put trapt een van de meest tot memes verwerkte momenten uit de filmgeschiedenis. In 2006 leek dit voor velen nog een onschuldige grap, maar inmiddels zijn de kwalijke consequenties van memes te direct waarneembaar om hier nog om te kunnen lachen.
Sommige memes worden al een week na hun geboorte begraven en vergeten, in ruil voor nieuwere, hippere content. Dankzij de film-als-meme-strategie vestigde Netflix bijvoorbeeld heel eventjes de aandacht op titels als bird box, een middelmatige overlevingshorror van Susanne Bier, en fyre, een documentaire over het gefaalde muziekfestival van muzikant Ja Rule en zwendelaar Billy McFarland.
Films kunnen relatief makkelijk eindigen als meme, maar memes bereiken maar zelden de cinema. Een meme maak je in een ogenblik. De productie van een film duurt maanden, jaren, soms zelfs langer. Tweerichtingsverkeer tussen de meme en de film is dus haast onmogelijk. Daarom is het opmerkelijk dat populaire films uit 2018 als ralph breaks the internet en het Oscarwinnende spiderman: into the spider-verse wel rijkelijk naar memecultuur verwijzen. Die films proberen bij de tijd te blijven, met het risico dat ze net zo snel verjaren als de online memes waar ze naar verwijzen. Zo bleek de horrorfilm slender man (Sylvain White, 2019) een totale mislukking, omdat de meme waarop dit verhaal gebaseerd is al lichtjaren geleden (lees: 2009) op het internet leek te circuleren.
Kogelrapers
Ook politieke documentairefilms boeten aan relevantie in door de beeldcultuur rondom de meme te negeren. Errol Morris’ Steve Bannon-ondervragingsfilm american dharma erkent dan wel de invloed die Bannon via Breitbart en de Trump-campagne heeft gehad op moderne media, maar weet niet in beeld te vangen welke monumentale rol memes daarbij gespeeld hebben. Morris komt in de film niet verder dan koppen van internetartikelen die door het beeld vliegen. Het zijn niet alleen de koppen, maar juist ook de plaatjes onder die koppen die hebben bijgedragen aan de overwinning van Trump in de Amerikaanse presidentsverkiezing. In american dharma geeft Errol Morris, een ingenieus interviewer van machtige Amerikaanse mannen als Donald Rumsfeld en Robert McNamara, toe dat hij bang is voor Bannon en alles waar hij voor staat. Is hij misschien ook bang omdat hij de beeldtaal waar Bannons platform in gespecialiseerd is niet meer kan begrijpen, bevatten of benutten?
Tegenover american dharma staan Nederlandse producties als the cleaners en possessed; intelligente en experimentele documentaires die de internetcultuur wel durven te verbeelden. Het caleidoscopische filmessay possessed van Metahaven en Rob Schröder combineert found footage en zelf geschoten beelden om cinema en het internet met elkaar in gesprek te laten gaan. De film staat zo niet alleen stil bij de twijfelachtige politieke en economische gevolgen van internetcultuur, maar ook bij diens esthetische invloeden. In the cleaners van Hans Block en Moritz Riesewieck worden twijfels over internetcultuur expliciet verbeeld. De film toont de verborgen internetwasserettes uit lage-inkomenslanden die sociale-mediaplatforms schoon moeten houden van aanstootgevende online berichten, links en memes. Er is geen betere film die laat zien wat voor een rommel de hedendaagse internetcultuur kan opleveren. Nog grimmiger is het zien van de haast onzichtbare schoonmakers uit armere landen die worden ingehuurd en uitgebuit als kogelrapers van onze posting wars.
Telefoonscherm
Met zulke twijfels rondlopen in het memecafé op het Filmfestival Rotterdam in 2019 leverde gemengde gevoelens op. Met het themaprogramma Down the Rabbit Hole probeerde IFFR als eerste filmfestival ter wereld de meme vanuit filmisch perspectief te duiden en van context te voorzien. Dat alleen al is een bewonderingswaardig initiatief, een eerste stap van een erkend instituut om de kruisbestuiving tussen film en deze recente internetcultuur te onderzoeken. Het eindresultaat was echter bijna lange na niet kritisch genoeg. Met meme battles, meme-maakmachines en meme-installaties koos Rotterdam voor een memefeestje in plaats van een verdiepend onderzoeksprogramma over de relatie tussen meme en cinema.
Dat onderzoek moet er echt komen, want beide vormen van beeldcultuur blijven zich razendsnel ontwikkelen, natuurlijk deels los van elkaar, maar zeker ook in relatie tot elkaar. Vooral nu filmvertoningen zich steeds meer afspelen in de cloud, op VoD-omgevingen en sociale-mediaplatforms vinden films en memes elkaar nog sneller. Alleen de esthetische gevolgen daarvan kunnen al gigantisch zijn. Kijk maar naar een film als bohemian rhapsody (Bryan Singer, 2018), een spuug in het gezicht van de filmtaal die alsnog een Oscar wint voor Beste Montage omdat de film aanvoelt als een internetvideo. De superheldenfilms van Marvel zijn misschien wel populairder dan hun duisterdere tegenhangers van DC Comics, omdat ze zo kleurrijk en felbelicht zijn dat ze letterlijk beter van pas komen als meme op een telefoonscherm.
Dan zijn er nog politieke en morele dimensies aan de kruisbestuiving tussen film en meme die veel ingewikkelder liggen. De tweestrijd rond Oscarwinnaar green book (Peter Farrelly, 2018) hint bijvoorbeeld naar een online posting war over de politieke aard van cinema. Ben je automatisch een racist als je deze film goed vindt? Filmmakers, journalisten en programmeurs moeten ook opletten wat ze online plaatsen: de memes die ze delen kunnen invloed hebben op de manier waarop men hun werk interpreteert. Net als Ralph heeft de filmwereld nu immers voorgoed een lijntje openstaan met het internet, met alle gevolgen van dien. Dit is echter geen Disney-film, maar het echte, rommelige en onoverzichtelijke leven. Het is dus tijd dat we dat lijntje met het internet goed bestuderen. Het is vooral tijd dat de film en de meme elkaar echt leren kennen, want ze hebben tegenwoordig al zoveel aan elkaar te danken.
BEELD
RALPH BREAKS THE INTERNET
SPIDERMAN: INTO THE SPIDER-VERSE
THE CLEANERS
POSSESSED
300
THE MATRIX
FIGHT CLUB
Meme Bird Box en Fyre
Meme The Matrix