Bart van der Put
In de geschiedschrijving van het superheldentijdperk was 2019 een opmerkelijk jaar. Avengers: Endgame zette een punt achter een filmserie die door Martin Scorsese en Francis Ford Coppola bekritiseerd werd, terwijl de Batmanafsplitsing Joker de Gouden Leeuw van Venetië won en 11 Oscarnominaties kreeg. Na dertig jaar werd het hoogste podium bereikt.
Agenten van de hoofdstedelijke politie hebben bij een inval op de Albert Cuyp-markt in Amsterdam een grote partij illegale Batmansokken in beslag genomen. De handelswaar is vermoedelijk afkomstig uit Azië, waar merkproducten zonder licentie worden nagemaakt om op straathoeken en markten te worden verkocht. De marktkoopman in Amsterdam is beboet, het onderzoek naar de herkomst van de verboden Batmansokken wordt voortgezet.
Met dat bericht uit het NOS Journaal was er geen ontkomen meer aan. In de zomer van 1989 maakte de wereld zich op voor de komst van Batman, de stripverfilming van Tim Burton die de oude televisieserie tot kinderspel zou degraderen. De Amerikaanse serie had vanaf de lancering in januari 1966 drie jaar succes met een komische benadering, waarin de stripheld aangever voor een eindeloze stoet kleurrijke criminelen werd. Kinderen genoten van de avonturen van het 'Dynamische Duo' Batman & Robin, volwassenen keken mee voor de bizarre humor en de bekende acteurs die Batmans tegenstanders vertolkten.
Met de film van Tim Burton gooide Warner Bros. het roer om. Na het succes van de Supermanfilms moest de vleerman ook serieus genomen worden. Superman was in 1978 een van de duurste producties uit de filmgeschiedenis en had met Marlon Brando en Gene Hackman twee Oscarwinnaars in het acteursensemble. Burtons Batman kostte ook een fortuin en kon bogen op een flamboyante rol van tweevoudig Oscarwinnaar Jack Nicholson als superschurk The Joker. Burtons kenmerkende aandacht voor de vormgeving van de decors, kostuums en rekwisieten stond garant voor een Batman die niet meer op de oude tv-variant leek. Dat had een lucratief voordeel: met een vernieuwd logo als uithangbord ontstond er een afzetmarkt voor nieuwe Batmanproducten, uiteenlopend van speelgoed tot kleding, waaronder de zwartgele sokken die in het meest bekeken nieuwsprogramma van Nederland werden besproken.
De deels op Zorro geïnspireerde stripheld Batman debuteerde op papier al in 1939 en was voor de zomer van 1989 zeker geen onbekende, maar de verzadigingsstrategie in de wereldwijde marketing van Burtons film en de nevenproducten markeerde een omslagpunt. Warner Bros. stak een destijds ongekend vermogen in de promotie van Batman en gaf met strategische allianties met de fastfood-, speelgoed-, kleding- en muziekindustrie vorm aan de moderne exploitatie van blockbusters. Het maakte de film tot het popculturele fenomeen van 1989 en het legde de basis voor het huidige superheldentijdperk, dat pas tien jaar later met X-Men op stoom kon komen omdat de filmrechten over de omvangrijke Marvel-catalogus hopeloos versnipperd waren en er eerst een juridisch mijnenveld moest worden geruimd.
Woestijn voor de filmkunst
Dertig jaar na Burtons Batman markeerde Joker van regisseur Todd Phillips een nieuwe mijlpaal in het superheldentijdperk. Hoe serieus de transformatie van Batman tot filmheld in 1989 ook bedoeld was, de film stond met Nicholsons uitbundige vertolking van Joker nog met één been in de maffe wereld van de televisieserie, waarin Cesar Romero de rol een frivole invulling gaf. Een groter contrast tussen Romero’s grapjas en de door Joaquin Phoenix vertolkte variant in Joker lijkt ondenkbaar. Phillips’ film is een verontrustende karakterstudie van een gekwelde verschoppeling, die geplaagd wordt door dwangneurosen, waanbeelden en een onvermogen zich te uiten. Dat laatste verandert wanneer hij een pistool krijgt en het vuurwapen voor zich laat spreken. In films over helden en schurken is geweld meestal een noodzakelijk kwaad, een pressiemiddel of een vorm van wraakneming, in Joker is het een schreeuw van een man die niet gehoord wordt.
Phillips situeert zijn sombere film in het Gotham van 1981 maakte daarvoor een tot in de kleinste details overtuigende reconstructie van het straatbeeld van New York in die periode. Hij werd er in 1970 geboren en groeide op in de groezelige chaos die de stad destijds kenmerkte. Maar het straatbeeld in de film versterkt de connectie van Joker met een andere New Yorker die zijn geboortestad veelvuldig in zijn films toonde. Martin Scorsese werd aanvankelijk als producent bij de film betrokken maar had het te druk met The Irishman, waarop zijn producente Emma Tillinger Koskoff de honneurs waarnam. Scorsese's werk drukt desondanks een zwaar stempel op de film, die niet alleen op de Batmanstrips maar ook op Taxi Driver en The King of Comedy is gebaseerd. De plot heeft raakvlakken met beide films en Robert De Niro, Scorsese's verknipte eenling van weleer, speelt bij Phillips een talkshowhost die door de gestoorde antiheld aanbeden wordt.
Het droeg bij aan het prestige van de film, die niet alleen tot de hoofdcompetitie van het festival van Venetië werd toegelaten maar er in september zowaar de Gouden Leeuw won. Dat is een unicum in de stripfilmhistorie. Vijf maanden later haalde de film bovendien het hoogste aantal Oscarnominaties van het jaar binnen, elf stuks. Dat was er één meer dan Scorsese voor The Irishman kreeg. Naast alle jubel voor Joker was er ook kritiek op het leentjebuur dat Phillips en coscenarist Scott Silver bij Scorsese speelden. Wie in een door superheldenfilms gedomineerde markt naar aanzien hengelt door in een stripfilm met twee geliefde filmklassiekers aan de haal te gaan vraagt om een pak rammel.
De kwestie raakte een gevoelige snaar omdat uitgerekend Scorsese zich in oktober uitsprak tegen de dominantie van superheldenfilms in de bioscopen. In een interview met het Britse filmblad Empire maakte de regisseur een onderscheid tussen de superheldenfilms van Disneydochter Marvel Studios, die hij met pretparkattracties vergeleek, en cinema ofwel de filmkunst. Marvel brak eerder in het jaar kasrecords met Avengers: Endgame dat wereldwijd 2,8 miljard dollar opbracht. In het tumult dat op zijn uitspraken volgde kreeg Scorsese bijval van onder meer Francis Ford Coppola, Ken Loach en (drie maanden later) Quentin Tarantino, die zich ook zorgen maakten over de hegemonie van Marvel op het grote doek en de verhuizing van de filmkunst naar de kleine schermen van streaminggiganten als Netflix, Amazon en Apple. De bioscoop dreigt een woestijn voor de filmkunst te worden.
Ongeremde gekte
De ironie wil dat Phillips ook aan die tweespalt in het veranderende filmlandschap dacht, toen hij in 2016 het idee kreeg dat uiteindelijk tot Joker zou leiden. De regisseur stond destijds te boek als komediespecialist en vergaarde een fortuin met zijn roemruchte The Hangover-trilogie, maar hij koesterde andere ambities. Met het op feiten gebaseerde War Dogs trad Phillips in het spoor van Scorsese's The Wolf of Wall Street: beide films bewerken een Amerikaanse miljoenenzwendel tot een ballorig en wrangkomisch spektakel over losgeslagen mannen zonder moraal. Volgens The Hollywood Reporter was Phillips bij de première van War Dogs al doordrongen van de karige opbrengst en lauwe kritieken die in het verschiet lagen, toen zijn oog voor de premièrebioscoop op een superheldenbillboard viel. Misschien was het een beter idee om zijn gedroomde karakterstudie naar klassiek Scorsese-model als een superheldenfilm te vermommen; met een stripconnectie zitten de zalen altijd vol. Die inschatting bleek juist. Joker kostte zestig miljoen dollar en bracht een miljard op. De film is geworden wat hij is omdat Phillips een verkapt Scorsese-scenario naar een miljoenenpubliek wilde brengen. De maker voegde zich naar de mores van de markt.
Christopher Nolan had een ander doel voor ogen toen hij zich in drie films op Batman en diens tegenstanders richtte. Hij brak in Batman Begins (2005) met de kleurrijk gestileerde fantasiewerelden in de Batmanfilms van zijn voorgangers Tim Burton (Batman en Batman Returns) en Joel Schumacher (Batman Forever en Batman & Robin) en streefde een vorm van realisme na, voor zover dat binnen het kader van Batmans wereld paste. De gemaskerde misdaadbestrijder beschikt niet over de superkrachten die de Marvelhelden en Superman kenmerken: Bruce Wayne is een getraumatiseerde erfgenaam van een miljoenenimperium, die zijn fortuin benut om zijn wapenarsenaal te optimaliseren. Het motiverende trauma komt voort uit de brute moord op zijn ouders, waarvan hij als kind getuige was. Dat gegeven komt zijdelings aan bod in de anarchistische finale van Joker en stond centraal in Nolans Batman Begins.
In de opvolger The Dark Knight (2008) liet Nolan zijn Joker op Gotham los. De film werd een cultureel fenomeen dat de wereldwijde impact van Tim Burtons Batman in herinnering riep, maar door de vroegtijdige dood van Jokervertolker Heath Ledger ook aan James Dean en diens postume succes met Rebel Without a Cause (1955) deed denken. In Nolans film staat Chicago model voor Gotham en draait de plot om de opkomst van openbaar aanklager Harvey Dent, die Batmans ongebreidelde vorm van eigenrichting overbodig moet maken. Het is serieuze materie, die doorkruist wordt door de ongeremde gekte en chaos van Ledgers Joker. Diens intense en charismatische vertolking leverde een postume Oscarbekroning op, maar werd aanvankelijk in verband gebracht met zijn dood zes maanden voor de première van de film. Een ongelukkige overdosis farmaceutica was de feitelijke oorzaak, maar maandenlang leek het alsof de 28-jarige acteur aan zijn rol ten onder was gegaan. De Joker was geen vrijblijvend stripfiguur meer, het was menens.
Glazen plafonds
De duisternis die het personage in fictie en de realiteit leek te omringen werd er niet minder op, toen een nachtvoorstelling van Nolans derde Batmanfilm The Dark Knight Rises (2012) in Aurora, Colorado door mitrailleursalvo’s een bloedbad werd, met twaalf doden en zeventig gewonden. De 24-jarige schutter werd na zijn arrestatie in Amerikaanse media meteen met de Joker verbonden: het was een verknipte eenling met een wilde oogopslag en een warrige felgeverfde haardos. Zijn appartement was gedecoreerd met Batmanposters. In het Amerikaanse vuurwapendebat dat na elke massaslachting oplaait, grijpen voorstanders van het recht op wapenbezit dergelijke connecties met gewelddadig amusement aan om de verantwoordelijkheid bij derden te leggen. De filmindustrie maakt vuurwapens en geweld aantrekkelijk. De rechtschapen wapenbezitter en vuurwapenindustrie treffen geen blaam: Hollywood speelt met vuur.
Dat die gedachte diep zit bleek ook toen de uitbreng van Joker door de politiekorpsen van Los Angeles en New York als een potentieel risico werd beschouwd. Agenten hielden tijdens de premièreweek bij de bioscopen een oogje in het zeil, al was er geen sprake van ‘een geloofwaardige dreiging’. Incidenten bleven uit, maar de verhoogde waakzaamheid leidde tot berichtgeving waarin werd gesuggereerd dat de film licht ontvlambare eenlingen op oorlogspad zou sturen. De makers verklaarden dat ze juist aandacht vroegen voor de benarde positie van mensen met een zwakke geestelijke gezondheid. De film legt een direct verband tussen bezuinigingen in de zorgsector en de transformatie van patiënt Arthur Fleck tot de gewelddadige Joker en toont dat een vuurwapen in labiele handen dodelijk is.
Dertig jaar eerder lachte de wereld mee met Jack Nicholsons Joker, een bizar stripfiguur dat niets met de werkelijkheid van doen had. De politie postte niet voor bioscopen waar eenlingen in twee uur tot gewelddadige opstandelingen werden getransformeerd, maar bezocht de markt om de illegale sokken van Batman in beslag te nemen. Er is sindsdien veel veranderd in de echte wereld, maar ook in de filmwereld. Batman verdween niet van het toneel, maar werd steeds serieuzer genomen. Superheldenfilms halen het nieuws wanneer er glazen plafonds sneuvelen en filmhelden de diversiteit van de samenleving weerspiegelen.
In 2019 betrad de stripverfilming het hoogste podium. Joker won de Gouden Leeuw en voerde het Oscarklassement aan. Van de elf nominaties werden er twee verzilverd: de IJslandse componiste Hildur Guðnadóttir werd bekroond voor haar sombere cellomuziek en Joaquin Phoenix kreeg een Oscar voor zijn indringende hoofdrol. De acteur viel ook in de prijzen bij de Golden Globes, de BAFTA's en de Screen Actors Guild Awards. Hij pleitte daarbij herhaaldelijk voor meer liefde, tolerantie en respect voor alle levensvormen in de echte wereld. Hij nam het op voor varkens en koeien. En er werd naar hem geluisterd.
Beeld © Warner Bros.