Nico van der Berg
Dat door het Covid-19-virus in 2020 ook de filmindustrie wereldwijd op zijn kop werd gezet, mag een understatement worden genoemd. Gevoelsmatig waren bioscopen het hele jaar dicht en zaten we alleen nog maar op de bank naar Netflix en andere streamingplatforms te kijken. Maar hoe universeel het coronavirus ook toesloeg, de uitwerking voor de film- en bioscoopbranche verschilde behoorlijk per land.
Bij het terugkijken van de Award Ceremony op het Filmfestival Rotterdam, die op 31 januari in de Rotterdamse Doelen werd gehouden, valt op dat niemand van de sprekers, uitreikers of winnaars het over het nieuwe coronavirus had. Terwijl het in de wandelgangen van het festival de dagen ervoor steeds meer onderwerp van gesprek was en de onrust onder de vele Chinese gasten en filmmakers voelbaar toenam, leek de ernst ervan nog niet tot de meesten doorgedrongen.
Toch had de WHO een dag voor de prijsuitreiking de internationale noodtoestand uitgeroepen. Ook schrapten steeds meer vliegtuigmaatschappijen vluchten op Chinese steden. Maar op het podium in de Doelen nam die vrijdagavond hoogstpersoonlijk de Chinese filmmaakster Zheng Lu Xinyuan de Tiger Award voor haar film The Cloud in Her Room in ontvangst, alsof er buiten het festivalhart niets aan de hand was. Een paar weken later was de situatie volstrekt anders. Op de Berlinale waren Aziatische filmmakers grotendeels afwezig vanwege reisrestricties en de eerste lockdowns. Het bleek een eerste stap in een jaar waarin festivals zich steeds meer moesten aanpassen aan ‘het nieuwe normaal’. Een jaar later, in februari 2021, vond de vijftigste editie van IFFR volledig online plaats.
Popcorn wordt kippenvoer
In 2019 zag de bioscoopsituatie er nog zeer rooskleurig uit. De wereldwijde box office kwam voor het eerst zelfs boven de 42 miljard dollar uit. Een jaar later was deze ineengekrompen tot een ‘schamele’ twaalf miljard dollar. En er werd nog een mijlpaal bereikt. Voor het eerst in de geschiedenis was niet de VS de grootste bioscoopmarkt ter wereld, maar kreeg China de koppositie in de schoot geworpen. Deels omdat bioscopen er een groter deel van het jaar open zijn, maar zeker ook door de toenemende populariteit van films van eigen bodem, daarbij geholpen door het ontbreken van blockbusters uit Hollywood.
Het jaar 2020 begon echter desastreus voor de Chinese filmindustrie. Begin februari moesten alle filmstudio's en de meer dan tienduizend Chinese bioscopen verplicht dicht. Bergen popcorn die waren bestemd voor de miljoenen bezoekers die tijdens het Chinees Nieuwjaar een filmpje zouden pikken, werden vermalen tot kippenvoer. Pas eind juli heropenden de meeste bioscopen weer. Maar daarna ging het snel. De maximum toegestane zaalbezetting werd in het najaar verhoogd naar 75 procent. Met als gevolg dat in december de box office alweer bijna op pre-coronaniveau zat.
China wist zo dus een onevenredig grote stempel op de globale box office te drukken. In 2019 kwamen de tien best bezochte films wereldwijd allemaal nog uit Hollywood. Maar in 2020 voeren voor het eerst in de filmgeschiedenis drie Chinese films deze globale jaarlijst aan, met bovenaan het groots opgezette oorlogsspektakel The Eight Hundred (Ba bai).
Tenet trekt sprint
Van de grote Hollywoodstudio's durfde alleen Warner het aan om eind augustus wereldwijd op grote schaal Christopher Nolans nieuwe productie Tenet uit te brengen. De film wist echter in de meeste landen geen deuk in een pakje boter te slaan. Alleen in een paar Europese landen, waaronder ook Nederland, trok Tenet nog substantiële aantallen de zalen in. China redde Warner nog met een bezoekerspiek, maar die bleek van korte duur te zijn. Waar de CEO van Warner de release van Tenet nog had vergeleken met het lopen van een marathon in plaats van een sprint, bleek het uit te draaien op het laatste. Het betekende dat Warner de geplande najaarsrelease van Wonder Woman 1984 naar 2021 schoof. De weigering om informatie over de recette van Tenet naar buiten te brengen, was veelzeggend.
Ook Disney probeerde het in september nog door de live-action remake van Mulan een grote Chinese bioscooprelease te geven. De rest van de wereld kon de film voor een premium bedrag van 30 dollar (in de VS) of 22 euro (in Nederland) zien, maar het feit dat Mulan was gemaakt met het Chinese publiek als doel, maakte dat Disney de bioscoopgok waagde. “De film is een liefdesverklaring aan China”, zo verklaarde Mulan-regisseur Niki Caro tegenover de Chinese staatsnieuwssite Xinhua. Maar die liefde was overduidelijk niet wederzijds en de film flopte. Corona is niet verantwoordelijk voor de nieuwe machtsverhoudingen op film- en box-officegebied tussen China en de VS, maar het heeft het absoluut versterkt en aangejaagd. Naast de toegenomen invloed van streamingdiensten heeft Hollywood er zo nog een paar kopzorgen bijgekregen.
We are closed
Voor Nederland begon het pas echt op donderdagmiddag 12 maart 2020 toen Rutte met een persconferentie de aftrap gaf voor een lange reeks aan maatregelen en beperkingen. Bioscopen mochten vanaf dat moment maximaal honderd bezoekers per zaal toelaten. Dat betekende een forse domper voor de Roze Filmdagen, het LHBTQI+-filmfestival dat die avond in het Amsterdamse filmtheater Het Ketelhuis een grootse uitverkochte opening had gepland. Het festival kon niet anders dan last-minute de hele editie af te gelasten. Ook een aantal filmtheaters, waaronder Eye Filmmuseum in Amsterdam, Filmhuis Den Haag, LantarenVenster in Rotterdam en de Verkadefabriek in Den Bosch besloten meteen die dag al om helemaal dicht te gaan.
De grote ketens – Pathé, Vue en Kinepolis – gooiden het over een andere boeg. Zij bleven open met het toegestane maximum van honderd bezoekers per zaal. Waarbij Kinepolis als internationaal bedrijf meerdere boodschappen moest uitdragen. Op hun Nederlandse Twitteraccount stond een plaatje met daarop het logo en de tekst ‘We are open’, terwijl op het Belgische account datzelfde plaatje te zien was met de tekst ‘We are closed’. Het was tekenend voor de verschillende manieren waarop er zelfs door buurlanden op de coronacrisis werd gereageerd. Kort erna moesten ook de bioscoopketens hier dicht. Het luidde de eerste bioscooplockdown in.
In de Verenigde Staten mochten bioscopen en filmtheaters het in de eerste weken van maart bij het uitblijven van overheidsingrijpen zelf uitzoeken. Marktleider AMC besloot op eigen initiatief de zaalcapaciteit met de helft terug te dringen. Maar toen New York vanaf half maart het epicentrum werd van de pandemie en daar het culturele leven volledig op slot ging, volgde de rest van de VS snel. Zo kon het filmvakblad The Hollywood Reporter op 23 maart melden dat voor het eerst sinds de oprichting van bioscopen de weekendbox-office zo goed als nul dollar was. Er moeten heel wat studiobazen die dagen met verbijstering naar de lege omzetsheets hebben gekeken.
Picl vervijfvoudigt
Ondertussen wist distributeur Gusto Entertainment op slimme wijze de media te halen. De Belgische film Jumbo zou eind maart in een aantal filmtheaters gaan draaien, maar nu dat niet doorging, pakte Gusto het persmoment door als eerste distributeur tijdens de lockdown de film op het online platform Picl in première te laten gaan. Het bleek een voorbode voor de rest van het jaar te zijn. Alle grote Amerikaanse films werden maanden doorgeschoven, maar het nieuwe arthouse-aanbod bleek het nog prima te doen op een platform als Picl dat het aantal views in 2002 zag vervijfvoudigen. Bijkomend voordeel was dat zo ook de 28 aangesloten filmtheaters konden meedelen in een deel van de opbrengst, al waren dat geen bedragen waarmee het enorme verlies van de zaalrecette ook maar een beetje goedgemaakt kon worden. Het ging vooral om zichtbaarheid en publieksbehoud, het overleven moest komen uit de talloze geldpotjes van de overheid (via loondoorbetaling, de zogenaamde NOW-regeling), het Filmfonds en het ministerie van OC&W. De kersverse directeur van het Filmfonds, Bero Beyer, bleef ook in coronatijd een eeuwige optimist en hamerde in interviews op solidariteit in de Nederlandse filmwereld: “We hebben elkaar allemaal nodig. Laten we vooruitkijken en niet te veel kissebissen.”
Het ‘kissebissen’ bleef echter gewoon nog even doorgaan. In aanloop naar de heropening van de bioscopen op 1 juni had Pathé op verzoek van de Nederlandse Vereniging van Bioscopen en Filmtheaters (NVBF) een coronaprotocol gemaakt. Maar volgens een aantal filmtheaters was dit alleen bruikbaar voor de grote ketens en vergat de NVBF oog te hebben voor de specifieke belangen van de filmtheaters. Toen de bioscopen en filmtheaters begin juni weer opengingen – voor maximaal 30 bezoekers per zaal – verstomde de kritiek weer snel. Uiteindelijk overheerst ook in de kissebissende Nederlandse filmwereld uiteindelijk het pragmatisme.
Filmliefde delen
In het filmminnende Frankrijk gebeurde ondertussen iets wat tot voor kort voor onmogelijk werd gehouden. De bioscoopbond CNC kreeg van de Franse overheid toestemming om het grootste taboe in het behoudende Franse bioscooplandschap te doorbreken: het verkleinen van de ‘window’, ofwel de tijd die zit tussen een bioscoop- en een online release. En er gebeurde meer wat in een normaal jaar de cinefiele Franse wenkbrauwen flink had doen fronzen. Zo werd het prestigieuze filmfestival van Cannes, na een paar keer uitstel, uiteindelijk niet gehouden. Wel werd er een officiële selectie bekendgemaakt. Dit waren 56 films die het festivallogo als een kwaliteitskeurmerk op hun poster mochten zetten. Ondertussen deed het grote festivalpaleis in Cannes dienst als opvangplek voor daklozen en werd er nagedacht om er ook coronapatiënten te huisvesten.
Behalve Venetië, waar de filmwereld elkaar in september weer even echt in de ogen kon kijken, werden alle fysieke edities van de grote filmfestivals geannuleerd. Wat wel doorging was het online festival We Are One, een samenwerking tussen Cannes, Venetië, Toronto en Tribeca, dat eind mei op YouTube gratis een aantal films, documentaires en debatten liet zien. Het kon niet tippen aan de rijke oogst en ervaring van een fysiek festival, maar het liet wel duidelijk de behoefte zien om filmliefde te delen, zowel voor professionals als liefhebbers. Een klein Nederlands initiatief was daar ook een mooi voorbeeld van. Onder de naam Corona Cinema begon een aantal filmliefhebbers een WhatsApp- en Zoom-groep waarin inleidingen en nagesprekken werden gegeven bij films die iedere deelnemer op hetzelfde moment in de eigen huiskamer keek.
Het drive-in-virus
Naast al deze virtuele bijeenkomsten was er nog een offline fenomeen dat in 2020 een onverwachte comeback maakte: de drive-in bioscoop. Uiteraard begon ook dit in het land waar de drive-in ooit groot is geworden: de Verenigde Staten. Zelfs in Iran werd voor het eerst sinds de Islamitische Revolutie in 1979 weer een film in een drive-in-bioscoop vertoond, en wel een Iraanse remake van het bijbelepos Exodus. De heropleving van dit fenomeen was maar van korte duur, maar door de mediagenieke plaatjes van een groep auto's voor een groot oud doek op een braakliggend terrein haalde het bijna alle media. In Nederland werd regisseur en filmkenner Martin Koolhoven aangestoken door het drive-in-virus. Hij huurde begin juni het Olympisch Stadion in Amsterdam af voor een drive-in evenement onder de naam Koolhovens Kino @ The Olympic. De eerste vertoning was voor een klein groepje zorgmedewerkers die vanuit hun auto keken naar de klassieker M*A*S*H uit 1970, volgens Koolhoven “de beste film die over de zorg is gemaakt”.
Maar even snel als de drive-in-hype kwam, doofde hij weer uit en trok iedereen zich weer terug in de eigen huiskamer, om daar avond na avond het aanbod van de diverse streamingdiensten te bingen. De grote VoD-platforms maakten dan ook gouden tijden door. Netflix groeide in 2020 van 165 naar 200 miljoen abonnees, waarmee het wereldwijd nog altijd een stevige koppositie inneemt. Maar Disney+ was pas echt de grote winnaar in de gunst om de online kijker met eind 2020 een abonnee-aantal van bijna honderd miljoen. Een prestatie van formaat, want Disney startte pas eind 2019 met het VoD-kanaal. En wie de persconferenties van Disney in 2020 zag, zou denken dat het inmiddels een puur online bedrijf is, al is het verdienmodel nog altijd gebaseerd op bioscoopuitbreng.
Maar het was Warner die de verhoudingen met de bioscopen pas echt op scherp zette door aan te kondigen dat ze in 2021 al hun films bijna tegelijk op hun eigen streamingplatform HBO Max uit gaan brengen. Er kwamen harde beschuldigingen uit de bioscoophoek, maar het is de vraag of die wat te eisen hebben nu de VoD-platforms de dienst lijken uit te maken.
Uithangbord van Netflix
Dat ook in Nederland de verhoudingen tussen streamingdiensten en bioscopen aan het schuiven is, bleek halverwege het jaar, toen Netflix 1 miljoen euro in een samen met het Filmfonds opgetuigd fonds stortte om Nederlandse kwaliteitsfilms en -series te ondersteunen. Opmerkelijk was ook dat Pathé het strenge windowbeleid even losliet om tien dagen lang de Netflix-productie Mank te vertonen, waarna de film op de streaminggigant te zien was. Eerder zou het ondenkbaar geweest dat Pathé zich op die manier als uithangbord van Netflix had laten gebruiken. Het geeft aan dat de nood om nieuwe ‘content’ hoog was, zeker omdat er uit Hollywood nauwelijks meer nieuwe films kwamen. Blockbusters werden eerst een paar maanden verplaatst, toen naar het eind van het jaar om ten slotte bijna collectief naar 2021 of nog later doorgeschoven te worden. Het meest extreme voorbeeld van dit schuifbeleid was wel de nieuwe James Bondfilm No Time To Die. De film was door problemen met draaien en het uitvallen van regisseur Danny Boyle al twee keer uitgesteld, maar tijdens de pandemie werd nog eens vier keer een nieuwe releasedatum geprikt.
De Nederlandse variant van dit datum-gejojo is het Tweede Wereldoorlogsdrama De slag om de Schelde van Matthijs van Heijningen. De film zou eerst najaar 2020 worden uitgebracht om de viering van 75 jaar bevrijding te ondersteunen, maar werd vervolgens verplaatst naar begin 2021. Toen ook No Time to Die naar het nieuwe jaar werd getild, zag September Film zijn kans schoon op een mooie box office in december en trok de uitbreng weer naar voren, ondanks de beperking van 30 bezoekers per zaal. Tot vlak voor uitbreng de bioscopen weer dicht moesten. Een nieuwe datum durfde niemand meer te noemen. Zeker is alleen dat ergens in 2021 de film op Netflix, die De slag om de Schelde mede produceerde, te zien zal zijn.
Van de ondergang redden
Niet alleen films hadden het moeilijk dit jaar. Ook bioscopen en filmtheaters zaten bijna continu in een overlevingsmodus. AMC, de grootste bioscoopketen ter wereld, wist door het herfinancieren van bestaande schulden nog maar net een faillissement af te wenden. Cineworld, de tweede bioscoopketen ter wereld, sloot zelfs een tijdlang zijn deuren om een situatie als bij AMC te voorkomen.
Ook filmtheaters hadden het zwaar. Vooral in de VS sprongen betrokken filmliefhebbers op veel plaatsen financieel in de bres om onafhankelijke filmtheaters van de ondergang te redden. In IJsland redde ondertussen de regering in de zomer de enige arthousebioscoop die het eiland rijk is. Toen werd nog gedacht dat er in december de European Film Awards uitgereikt konden worden. Maar dat ging – zoals de meeste dingen – niet door. IJsland mag nu eind 2022 de uitreiking van de Europese Filmprijzen verzorgen, hopelijk zonder beperkingen. Alhoewel dat vooruitzicht bij het schrijven van dit stuk haast een utopisch filmscenario lijkt.
Tijdlijn coronamaatregelen voor de Nederlandse filmsector in 2020
12 maart: bioscopen en filmtheaters mogen maximaal honderd bezoekers per zaal hebben
15 maart: alle bioscopen en filmtheaters dicht
7 mei: NVBF brengt het protocol Verantwoord bioscoop- en filmtheaterbezoek naar buiten
18 mei: Audiovisuele sector komt met corona-protocol
27 mei: Minister Van Engelshoven (OCW) komt met financiële steun voor filmtheaters
29 mei: IFFR en IDFA onderdeel van wereldwijd online filmfestival We Are One
1 juni: bioscopen en filmtheaters mogen weer open met maximaal dertig bezoekers per zaal
1 juli: geen maximumaantal bezoekers meer voor bioscopen en filmtheaters, wel minimaal 1,5 meter tussen bezoekers in de zaal
1 juli: Filmvertoners Overleg Amsterdam (FOA) stuurt brandbrief naar Amsterdamse cultuurwethouder Meliani
8 juli: Pathé Nederland kondigt reorganisatie aan
3 augustus: start bioscoopbrede campagne ganaardefilm.nl
29 september: bioscopen en filmtheaters mogen maximaal dertig bezoekers per zaal hebben
20 oktober: bioscopen en filmtheaters mogen geen eten en drinken meer verkopen
4 november: bioscopen en filmtheaters moeten wederom hun deuren sluiten
19 november: bioscopen en filmtheaters weer open met maximaal dertig bezoekers per zaal
1 december: Minister Van Engelshoven kondigt tweede steunpakket voor filmsector aan
15 december: bioscopen en filmtheaters moeten wederom hun deuren sluiten
Het aantal verkochte kaartjes in 2020 slonk van 38 miljoen naar 16,8 miljoen, de omzet van 348 miljoen naar 151,5 miljoen euro. Het bezoek aan Nederlandse films daalde met 20 procent, op een totale daling van 56 procent ten opzichte van 2019.