Belinda van de Graaf
Zang en dans konden we afgelopen coronajaar wel gebruiken en ziedaar, als bij toverslag verschenen er meerdere musicals in de bioscoop. Steven Spielbergs West Side Story en Leos Carax’ Annette voegden zich soepeltjes bij de vele andere muziekfilms die in 2021 verschenen. Van Billie Holiday tot Billie Eilish en van de Beatles tot Bieber, iedereen z’n eigen film, leek het wel.
West Side Story, , genomineerd voor zeven Oscars, en Annette waren misschien de meest prominente maar niet de enige musicals die het licht zagen. Bij AppleTV+ verscheen de serie Schmigadoon!, een soort hedendaagse parodie op jarenveertig-musicals. Bij Netflix ging Tick, Tick… Boom! in première, de eerste filmregie van het Broadway-talent Lin-Manuel Miranda, over de jonge componist Jonathan Larson.
Miranda schreef ook In the Heights, een musical die evenals West Side Story in New York speelde, in een latino-gemeenschap. Na het succes van Hamilton in 2020, de musical die Miranda schreef en waarin hij zelf de titelrol speelde, kon hij in 2021 blijkbaar flink uitpakken met ander muzikaal werk. Denk ook aan de liedjes die hij schreef voor de in Colombia gesitueerde Disney-animatie Encanto. Het Encanto-lied ‘We Don’t Talk About Bruno’ scoorde een nummer-1-hit in de Verenigde Staten en stootte zelfs Adele’s ‘Easy on Me’ van de troon.
Toch stuitte de succesvolle Miranda ook op weerstand. De hoofdrolspelers van In the Heights waren allemaal latino-acteurs met een lichte huidskleur terwijl de populatie van de New Yorkse wijk Washington Heights, waar het verhaal speelt, vooral bestaat uit donkere latino’s. De film die onder meer verhaalt van een bodega-eigenaar die droomt van terugkeer naar de Dominicaanse Republiek, werd een gebrek aan Afro-Latino aanwezigheid verweten. Miranda bood zijn excuses aan.
Meer Spaans
Je zou kunnen zeggen dat met de kritiek op In the Heights haarfijn de hedendaagse gevoeligheid voor representatie werd blootgelegd, een uitgebalanceerde vertegenwoordiging van ras, gender, etcetera. Het is iets waar waar Spielberg zich op zijn beurt maar al te bewust van was. Zijn remake van de geliefde sixtiesmusical West Side Story (1961) bevatte diverse bewust doorgevoerde veranderingen ten opzichte van het origineel.
Wat het verhaal betreft, werd gewoon de mal van de Broadwayhit uit 1957 gebruikt: een losse hedendaagse interpretatie van Shakespeares 16e-eeuwse liefdestragedie Romeo en Julia. De actie in een notendop: temidden van twee rivaliserende jeugdbendes, de Jets en de Sharks, bloeit een grote liefde op tussen Tony en Maria. Maar omdat Tony’s beste vriend Riff leider is van de Jets en Maria’s broer Bernardo aanvoerder is van de Puerto Ricaanse Sharks mag hun liefde niet zijn.
De veranderingen die Spielberg aanbracht, betreffen – in de geest van de tijd – vooral de Sharks. Werd de Puerto Ricaanse Maria in de jaren zestig nog vertolkt door Natalie Wood, een witte actrice die niet kon zingen en gedubd moest worden, voor de remake werd een latina-actrice mét zangtalent gevonden in de persoon van de twintigjarige Colombiaans-Amerikaanse Rachel Zegler. In Spielbergs versie was duidelijk ook meer Spaans te horen.
Wat de Jets betreft sprong Anybodys in het oog, een transgender personage dat vertolkt werd door de non-binaire acteur Iris Menas. In de originele filmmusical uit 1961 zat het personage al, zij het iets minder prominent: een jongen in een meisjeslichaam. Voor enkele landen in de Golf-regio (denk aan Saoedi-Arabië waar lhtbi’ers illegaal zijn dan wel immoreel heten) was het reden om de nieuwe West Side Story te verbieden. Absurd als je bedenkt dat de film zich juist keert tegen discriminatie en eeuwigdurende strijd.
Protestsongs
Opmerkelijk is dat je in veel musicals en muziekfilms de hedendaagse discussie over diversiteit en inclusiviteit weerspiegeld zag. Een van de mooiste voorbeelden is wel David Byrne’s American Utopia, een belachelijk goede concertfilm. Byrne, voormalig voorman van new-wave-band Talking Heads, gaf samen met zijn elfkoppige band een serie swingende Broadway-shows, vastgelegd door regisseur Spike Lee.
Wat de concertfilm zo bijzonder maakt, is het engagement dat eruit spreekt. Voor Byrne is inclusiviteit iets vanzelfsprekends, zie zijn veelkleurige band. Het Amerikaanse politiegeweld en het klimaat zijn ook serieuze thema’s in zijn songs. Prachtig hoe in zijn hypnotiserende muziekshow oude Talking Heads-hits (met als apotheose Road to Nowhere) en nieuwe protestsongs vanzelfsprekend versmelten.
En ja, het is misschien verleidelijk om te denken dat die muziekfilms en musicals werden gemaakt als reactie op de crisis, om onze nood te ledigen. Plezier brachten de films zeker, en troost ook, maar de meeste films, waaronder West Side Story en Annette, waren al lang voor de pandemie in de maak. Spielberg droomde zijn hele leven al van een remake van West Side Story. Hij was een jongetje in het Phoenix van de jaren vijftig toen hij voor het eerst de muziek van West Side Story hoorde (de Broadway-versie) en op slag verliefd was, zoals hij in interviews vertelde. Ook Leos Carax wilde al heel lang een musical maken. Beide regisseurs werkten jaren aan de realisering van hun films.
Opvallend daarbij is dat ook Carax met zijn live op de set gezongen musical aansluit bij een hedendaagse discussie. In Annette, een met lyriek en kitsch spelend melodrama dat op muziek werd gezet door het Californische popduo Sparks, draait het om de liefde tussen de grofgebekte stand-upcomedian Henry (een soort Louis C.K.-personage) en de zachtmoedige operazangeres Ann, vertolkt door Adam Driver en Marion Cotillard.
Punt is dat na een hartstochtelijk begin de relatie tussen Henry en Ann in de gevarenzone komt, waarbij met name het seksueel grensoverschrijdend gedrag van Henry zijn tol eist. En zo belanden we met Carax’ musical opeens in de actualiteit van een #MeToo-verhaal.
Compleet van de radar
De ziel blootleggen met muziek, zang en dans. In het beste geval komt het daar op neer.
Zo was er halverwege 2021 groot nieuws toen Summer of Soul de bioscoop bereikte. De muziekdocumentaire verhaalt van een spetterend muziekfestijn dat plaatsvond in de zomer van 1969, maar dat compleet van de radar raakte.
Vijftig jaar lang lag het filmmateriaal in een kelder te verstoffen, totdat Questlove van hiphopformatie The Roots het onder ogen kreeg. Hij wist niet wat hij meemaakte: de grootste Afro-Amerikaanse artiesten traden die zomer op in een park in Harlem, hartje New York. Een 19-jarige Stevie Wonder die een fantastische show weggaf. Ook van de partij: B.B. King, Nina Simone, Mahalia Jackson en funkband Sly & The Family Stone.
Het zogeheten Harlem Cultural Festival trok zo’n 300.000 overwegend zwarte bezoekers. Maar het was een ander muziekfestival dat diezelfde zomer plaatsvond, zo’n honderdvijftig kilometer verderop, dat alle aandacht kreeg: Woodstock met z’n overwegend witte artiesten en festivalgangers. Summer of Soul bleek dus niet zomaar een sterk staaltje schatgraverij, de documentaire vertelde over het weggedrukte zwarte verhaal.
Magische onderdompeling
In de explosie aan muziekdocumentaires, en alle afgeleiden daarvan, die afgelopen jaar de ronde deden, diende zich ook een andere fantastische film aan: The Beatles: Get Back. De driedelige, bijna acht uur durende documentaire die op Disney+ verscheen, was gebaseerd op film- en geluidsopnamen die na een halve eeuw uit een kluis waren gekomen. De Nieuw-Zeelandse regisseur Peter Jackson ontdekte dat het materiaal een veel inspirerender en veelzijdiger beeld herbergde van The Beatles en hun Get Back-sessies in januari 1969 dan lang werd gedacht. De documentaire die regisseur Michael Lindsay-Hogg in 1970 van hetzelfde materiaal had gemaakt, was voor iedereen een deprimerende ervaring geweest. In Let it Be had hij vooral gefocust op de spanningen tussen de bandleden. Het was geen reëel beeld, aldus de betrokkenen, vandaar dat het filmmateriaal werd opgeborgen. En de goden zij dank een halve eeuw later weer werd opgegraven.
In het geval van de Summer of Soul-concerten gaat het om een vergeten stuk geschiedenis. Wat betreft de Get Back-sessies is sprake van een ander perspectief op The Beatles-historie. Ja, er waren conflicten tussen de bandleden maar we zien ook camaraderie en vooral een stel geweldige muzikanten van heel dichtbij aan het werk. The Beatles: Get Back is zo intiem dat het voelt als een magische onderdompeling in de wereld van de Fab Four. Je hebt het gevoel fysiek aanwezig te zijn in een niet-fysieke wereld. En dat is precies ook de kracht van een derde belangwekkende documentaire die afgelopen jaar verscheen: The Velvet Underground van de Amerikaanse regisseur Todd Haynes.
Dat de roemruchte rockers van The Velvet Underground, onder wie Lou Reed en John Cale, pas na een halve eeuw een eerste echte documentaire kregen, heeft alles te maken met het gebrek aan traditionele concertopnamen. Die waren er gewoon niet. In plaats daarvan moest Haynes op zoek in de archieven van manager Andy Warhol en New Yorkse avantgarde-filmers als Jonas Mekas. Omdat de beelden en geluiden van toen centraal staan, en de interviews daaraan aangepast zijn, heb je het gevoel echt meegezogen te worden in het culturele leven van New York in de jaren zestig.
Heilzame vergetelheid
En natuurlijk, promofilms van popsterren vermomd als documentaires deden ook de ronde. Zoals Justin Bieber: Our World, een reeks gladgestreken concertopnames ‘opgeleukt’ met Instagramkiekjes. Er waren muziekfilms in alle soorten en maten, fictief en documentair, en van Billie Holiday tot Billie Eilish: iedereen z’n eigen film, leek het wel.
Maar wat de motieven van al die makers ook mogen zijn (historisch, nostalgisch, maatschappelijk, puur promotioneel of een combi) het zijn gerenommeerde regisseurs, verhalenvertellers als Peter Jackson, Spike Lee, Todd Haynes, Steven Spielberg en Leos Carax die zich bewust leken van de kracht van de zalige onderdompeling en misschien ook wel de heilzame vergetelheid, en daarmee grote hoogten bereikten.
Het zijn zulke goede verhalenvertellers omdat ze tegelijk onze blik kantelden, vooral wat betreft de jaren zestig. Wie had gedacht dat we kort na alle terugblikken op het revolutiejaar 1968 (een halve eeuw na ‘68) zoveel verschillende perspectieven op dat blitse decennium zouden krijgen. Wie had gedacht dat we anders tegen Woodstock zouden aankijken? Questlove kreeg het voor elkaar met Summer of Soul. Wie had gedacht dat er nog iets nieuws te vertellen viel over The Beatles? Over The Velvet Underground?
En we zijn nog lang niet klaar. Er wordt gewerkt aan een grote documentaire over David Bowie. Regisseur Brett Morgan heeft van de erven Bowie de beschikking gekregen over duizenden uren aan overgeleverd film- en geluidsmateriaal. Er is nog niet veel bekend over het project, wel dat het een ‘immersieve cinematografische ervaring’ moet worden. Een filmische onderdompeling dus. Precies wat we kunnen gebruiken, zo lang de pandemie nog naijlt, en we nog even moeten wachten op een nieuwe Roaring Twenties.
Dit artikel is deels gebaseerd op een artikel dat de auteur eind 2021 in Tijdgeest schreef, het weekendmagazine van dagblad Trouw.
[KADER]
* West Side Story, Annette en In the Heights, de musicals van respectievelijk Steven Spielberg, Leos Carax en Jon M. Chu, verschenen in de bioscoop.
* Summer of Soul van Questlove verscheen in de bioscoop en daarna bij Disney+.
* The Beatles: Get Back van Peter Jackson verscheen exclusief bij Disney+. In februari 2022 werd het befaamde dakconcert van The Beatles apart in de bioscoop gelanceerd, als een middellange documentaire onder de titel The Beatles: Get Back: The Rooftop Concert.
* The Velvet Underground van Todd Haynes verscheen exclusief bij AppleTV+.
* David Byrne: American Utopia van Spike Lee verscheen bij Pathé Thuis.
* Encanto verscheen in de bioscoop en daarna bij Disney+.
* Schmigadoon! verscheen bij AppleTV+.
* Tick, Tick… Boom! verscheen bij Netflix.
* Justin Bieber: Our World verscheen bij Amazon Prime Video.
* The United States vs. Billie Holiday verscheen in de bioscoop.
* Billie Eilish: The World’s a Little Blurry verscheen exclusief bij AppleTV+.
BEELD
West Side Story
Annette
Summer of Soul
The Beatles: Get Back
Encanto
The United States vs. Billie Holiday